Ukrayna: Artan gerilimler Kırım Tatar Müslümanlarını yeniden riske atıyor

Kiev, Ukrayna – 53 yaşındaki Erfan Kudusov, mensubu olduğu bir Türk etnik grubu olan Kırım Tatarları 45 yılı aşkın zorunlu sürgünden sonra anavatanlarına döndüğünde yirmili yaşlarındaydı.

Geldiğinde hissettiği ezici sevinci hatırlayınca gözyaşlarını sildi.

“Yaşlılar, uçaktan ilk indiklerinde toprağı öperlerdi. İnsanlar mutluluktan ağlıyordu; anavatanlarına geri döndüler, ”dedi Al Jazeera.

Ancak 2014’te Rusya’nın Kırım’ı ilhak etmesinin ardından Kudusov, on binlerce Kırım Tatarıyla birlikte bir kez daha anavatanlarını terk etmek zorunda kaldı.

O zamandan beri Ukrayna’nın başkenti Kiev’de, mağazalara ve filarmoni orkestrasına ev sahipliği yapan ünlü, merkezi, bir mil uzunluğundaki Khreshchatyk Caddesi’nin hemen yakınında popüler bir Kırım Tatar restoranı açtı.

Şimdi, Ukrayna sınırında 100.000’den fazla Rus askeri ve yaklaşan savaş tehdidi ile Kiev’deki ve Kherson gibi diğer Ukrayna şehirlerindeki Kırım Tatarları yeni bir işgal tehdidiyle karşı karşıya.

zorunlu sürgün

Kırım Tatarları, Karadeniz’in kuzey kıyısında, Kırım Yarımadası’na özgü Müslüman bir etnik azınlıktır. 1944’te Kırım’da yaşayan 180.000 Kırım Tatarının tamamı, Joseph Stalin’in emriyle sığır trenlerine bindirildi ve Özbekistan’a sürüldü.

Kırım Tatarlarının yaklaşık yarısının ya Özbekistan’a yolculuk sırasında ya da sürgündeki ilk iki yılında hastalık ve açlıktan öldüğü tahmin edilmektedir.

Ukrayna dahil dört ülke bu sınır dışı etmeyi soykırım olarak kabul etti.

1991’de Sovyetler Birliği çöktüğünde, yarımada Ukrayna’nın bir parçası oldu ve Kırım Tatarları anavatanlarına dönebildiler.

Geri dönüşlerinde, sınır dışı edilmeden önce daha önce sahip oldukları evler de dahil olmak üzere ev satın almaları veya kiralamaları engellenmek gibi zorluklarla karşılaştılar.

34 yaşındaki Kiev merkezli çevirmen Zakhida Kataky, büyükannesinin 1944’te zorla götürüldüğü evi ziyaret etmeye çalıştığı anı hatırladı.

El Cezire’ye “Çiti çaldı, ancak mal sahipleri çıkıp ne istediğini anladıklarında, onu çok kaba bir şekilde işten çıkardılar” dedi.

Kırım Tatarları, Kızıl Ordu’da hizmet vermiş on binlerce Kırım Tatarına rağmen, onlarca yıl süren Sovyet propagandasının onları Nazi işbirlikçisi olarak etiketlemesinden sonra da damgalanma ve ayrımcılığa maruz kaldı.

Yıllar geçtikçe şartlar iyileşti.

Örneğin, 1991’de Mejlis adında bir Kırım Tatar temsilci organı kuruldu. Ayrıca, Sovyet yasağının dil öğrenimi üzerindeki etkilerini tersine çevirmek için Kırım Tatarca dil okulları açıldı.

Rusya’nın Kırım’ı ilhakı

Mart 2014’te Rusya, tartışmalı ve uluslararası düzeyde reddedilen bir referandumun ardından Kırım’ı işgal etti ve resmen ilhak etti.

Kudusov, sürgünü sırasında yaşadıklarına benzer ayrımcılık ve zulümden korktu ve referandumu boykot etmek için 300.000 Kırım Tatarının çoğuna katıldı.

İşgal güçleri hemen Kırım Tatarlarına ve Ukrayna yanlısı eylemcilere baskı yapmaya başladı.

İnsanlar Kiev’deki Kırım Tatar festivalini kutlamak için toplandı [Nils Adler/Al Jazeera]

3 Mart 2014’te Simferopol bölgesinden bir Kırım Tatarı olan Reshat Ametov, askeri tarzda ceketli üç kimliği belirsiz adam tarafından bir protestodan uzaklaştırıldı. Vücudu daha sonra şiddetli ölüm izleri taşıyan bulundu. Bu, birkaç zorla kaybetmenin ilkiydi.

Benzer bir akıbetten korkan Kudusov, çantasını topladı ve karısı ve dört çocuğuyla birlikte Kiev’de yeni bir hayata başlamak için Kırım’dan ayrıldı.

Daha sonra Rus makamları, Kırım Tatarlarının temsilci organı olan Meclis’i aşırılıkçı bir örgüt olarak nitelendirerek yasaklayacak ve bir Tatar televizyon kanalını kapatacaktı.

Kamila Yurchenko, sağda, Ukrayna Müslümanları Din İdaresi’nde çalışıyor ve azınlığın Ukrayna’nın ‘çok uluslu’ Müslüman topluluğunun ayrılmaz bir parçası olduğunu söylüyor [Nils Adler/Al Jazeera]

Kırım Tatarlarının yaklaşık yüzde 10’u, ilhaktan bu yana yarımadadan, genellikle güney Ukrayna’daki bir şehir olan Kherson’a veya Kiev’e taşındı.

Ancak yenilenen gerilimlere rağmen Kudusov, Ukrayna’nın çatışmanın başladığı 2014 yılına kıyasla daha geniş ve gelişmiş silahlı kuvvetleri sayesinde Rusya’dan gelecek bir işgali geri püskürtebileceğinden emin.

Bunun yerine, Kırım’ın Ukrayna’ya iade edileceğine inanıyor.

Kırım Tatarları kesinlikle geri dönecek” dedi. “Büyükannem ve büyükbabam sınır dışı edildi ve 45 yıl sürgünde kaldı, ama bana her zaman geri döneceğimizi söylediler ve döndük.”

Kiev’deki Kırım Evi’ndeki ‘Yol’ (yol) sergisi, Kırım Tatar halkının yolunu – asırlık devlet tarihi, gelenekleri, eğitimi, dini, ritüelleri, yaşam tarzı, dili, folkloru ve sanatının izini sürüyor. [Nils Adler/Al Jazeera]

Kocası Kırım Tatarı olan Sorina Seitveliiev, şimdi Kiev’de çorbalar, hamur işleri, köfteler ve sıcak kum üzerinde hazırlanan geleneksel Türk kahvesi servis eden bir başka Kırım Tatar restoranı olan Musafir’i işletmektedir.

Ayrıca Kırım’ın Ukrayna’nın eline geçeceğine inanıyor ve Rusya’nın yarımadanın ilhakından kaynaklanan maliyetlere atıfta bulunuyor.

Rusya, yarımadayı Rusya anakarasına bağlayan 19 km uzunluğundaki bir köprü ve yeni otoyollar, hastaneler, enerji santralleri ve iletim hatları da dahil olmak üzere, Kırım’daki altyapı projelerine on milyarlarca dolar harcadı.

ABD Dışişleri Bakanlığı eski üst düzey ekonomistleri Daniel Ahn ve Rodney Ludema tarafından yapılan bir araştırmaya göre, ilhakın ardından Moskova’ya uygulanan müteakip yaptırımlar Rusya’ya gayri safi yurtiçi hasılasının (GSYİH) yüzde 8’ine mal oldu.

Bununla birlikte, GSYİH’da yüzde 1’lik bir kayba daha yakın olduğunu iddia eden Ukraynalı analist Aleksey Kushch da dahil olmak üzere diğer analistler bu rakama itiraz ettiler.

Kırım Tatar kültürü ve dini

Kiev çevresindeki birçok kuruluş, 2014’ten bu yana güçlenen bir ilişkinin işareti olan Ukrayna ulusal bayrağının yanında mavi bir arka plan üzerinde tasvir edilen altın bir tamga olan Kırım Tatar bayrağını şimdi sergiliyor.

Seitveliiev, son yıllarda Ukraynalılar arasında Kırım Tatar meseleleri ve tarihleriyle ilgili farkındalığın arttığına inanıyor.

2016’da Kırım Tatar şarkıcısı Jamala, halkının toplu sınır dışı edilmesini konu alan 1944 başlıklı yazısıyla Eurovision yarışmasını kazandı.

Seitveliiev, “Ukraynalıların bu tarihi ilk kez bu şarkıyla duyduğunu düşünüyorum” dedi.

Son yıllarda, Kırım Tatarlarının insan haklarını teşvik etmek ve gözetmek için Kiev çevresinde çeşitli projeler ortaya çıktı.

Kiev’deki bir kültür merkezi olan Kırım Evi’ndeki güncel bir sergi, Kırım Tatar halkının tarihi ve sanatı üzerinedir.

Sergiyi ziyaret eden 20 yaşındaki öğrenci Polina Nesterova, “Kırım Tatarları kültürlerine büyük saygı duyuyor ve nerede olurlarsa olsunlar onu asla kaybetmezler” dedi.

“Ama sürekli evlerini terk etmeye zorlanmamalılar; Kırım’a dönüp orada barış içinde yaşayabilmeliler.”

44 yaşındaki Kırım Tatarı Marlen Kataky, “Kırım Tatarları Müslüman ve bu bizim zihniyetimizin içinde var” diyor. [Nils Adler/Al Jazeera]

Ukraynalı Müslümanların Dini İdaresi’nde çalışan Kamila Yurchenko, azınlığı Ukrayna’nın “çok uluslu” Müslüman toplumunun ayrılmaz bir parçası olarak nitelendirdi.

Sadece Kiev’de, çoğu Özbekistan, Azerbaycan ve Kazakistan’dan olmak üzere, 100.000 Müslüman Müslüman olduğu tahmin ediliyor.

Kiev’deki kentin Ar-Rahma Camii’nde çocuklar, Kırım Tatarcası da dahil olmak üzere ana dillerinde derslere katılabilirler.

“Kırım Tatarları Müslümandır ve bu bizim zihniyetimizde yerleşiktir; geleneklerimiz dinimizin etrafında inşa edilmiştir” dedi, 44 yaşındaki Marlen Kataky.

Ukrayna’da çoğunluğu Kırım Tatarı olmak üzere yaklaşık 400.000 Müslüman yaşıyor. Gelecekleri artık büyük ölçüde dünya liderlerinin artan gerilimleri yatıştırmak için devam eden diplomatik çabalarına bağlı.

Yurchenko, “Ukrayna bizim anavatanımız ve ona ne olacağı ve bize ne olacağı konusunda endişeliyiz” dedi.