Güney Afrika’da Putin ICC emri tartışması devam ediyor: Bilmeniz gerekenler

Cape Town, Güney Afrika – Salı günü, Güney Afrika Adalet Bakanı Ronald Lamola Uluslararası Ceza Mahkemesi’ni (UCM) çalışmalarında tutarsız olduğunu söyleyerek eleştirdi.

Lamola, Parlamento’ya hitaben yaptığı konuşmada, “Filistin’deki vahşete ilişkin soruşturmanın daha sonra açılan Ukrayna’da üye olmayan bir devlete sevk edilmiş olmasına rağmen tamamlanmamış olması bir haksızlıktır” dedi.

Onun duruşu, UCM’nin Şubat 2022’de Ukrayna’nın işgalinden bu yana küçük çocuklara karşı da dahil olmak üzere savaş suçları işlemekle suçlanan Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin hakkında tutuklama emri çıkardığı Mart ayından bu yana Güney Afrika hükümetinin son tutumu.

Rusya bir ICC üye devleti değil, ancak Putin, Ağustos ayında ICC imzacısı olan Güney Afrika’daki bir zirveye katılmaya davet edildi. Bu, tutuklanıp tutuklanmayacağı konusunda yerel veya uluslararası bir tartışmaya yol açtı.

Zirve, bir grup yükselen ekonomi olan BRICS’teki ülkelerin (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika) bir araya gelmesidir.

ICC’nin Roma Statüsü’nün imzacısı olarak Güney Afrika, Putin’in ülkeye gelmesi durumunda yasal olarak tutuklama emrine göre hareket etmekle yükümlüdür. Bu, ICC’nin rolü ve Afrika ile ilişkileri hakkında soruları gündeme getirdi.

Yerel BusinessDay gazetesinde Lamola’nın “Ülkemizi ziyaret eden devlet başkanlarına geleneksel diplomatik dokunulmazlığı genişletme seçeneği de dahil olmak üzere Roma Statüsü’nün ülkemizde nasıl evcilleştirildiğine ilişkin çeşitli seçenekleri araştıracağız” dediği aktarıldı.

İşte olmazsa olmazlar:

Roma Statüsü nedir ve neden eleştirilir?

Temmuz 1998’de 120 ülke, ICC’nin kurulmasının yasal dayanağı olan Roma Statüsü’nü kabul etti.

Mahkemenin kuruluş anlaşması 1 Temmuz 2002’de yürürlüğe girdi ve mevcut 123 üyesi için bağlayıcı.

Roma tüzüğüne imza atmayan önemli ülkeler arasında Çin, Amerika Birleşik Devletleri, Hindistan ve Rusya yer alıyor. Ukrayna ayrıca ICC üyesi değildir.

UCM’nin dört ana suç üzerinde yargı yetkisi vardır: soykırım suçu; 1 Temmuz 2002 tarihinden sonra işlenen insanlığa karşı suçlar ve savaş suçları ile 17 Temmuz 2018 tarihinden itibaren saldırı suçu belirli şart ve usuller çerçevesinde işlenecektir. ICC, “ulusal ceza adaleti sistemlerini değiştirmeyi değil, tamamlamayı” amaçladığını söylüyor.

Ancak ICC Başkanı Piotr Hofmanski, Al Jazeera’ya verdiği demeçte, “Mahkeme, bir taraf devletin veya yargı yetkisini kabul eden bir devletin topraklarında işlenen suçlarda yargı yetkisine sahiptir” dedi. “Ukrayna ICC’yi iki kez kabul etti – 2014’te ve ardından 2015’te.”

Afrika, 34 üye devletle ICC’deki en büyük bölgesel gruptur.

Mahkeme geçmişte Irak, İsrail, Afganistan ve Yemen’deki insan hakları ihlallerine rağmen yalnızca Afrika devletlerini hedef almakla suçlanıyordu.

ICC’nin yüksek profilli davalarının çoğu Afrika’dan geldi ve en az beşi, aralarında Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Uganda, Orta Afrika Cumhuriyeti ve Mali’nin de bulunduğu Afrika ülkeleri tarafından mahkemeye sevk edildi.

2014 yılında Kenya’nın o zamanki cumhurbaşkanı olan Uhuru Kenyatta, 2007-2008’de ülkede yaşanan seçim sonrası şiddet olayları sırasında insanlığa karşı suç işlemekle suçlanan UCM’ye çıkan ilk görevdeki devlet başkanı oldu. Dönemin yardımcısı olan şimdiki Başkan William Ruto da suçlandı. Tüm suçlamalar daha sonra “rahatsız edici tanık müdahalesi ve tahammül edilemez siyasi müdahale” nedeniyle düşürüldü.

2020’de ABD, ABD birliklerinin Afganistan’daki eylemlerine ilişkin bir UCM soruşturmasının ardından UCM’yi “kanguru mahkemesi” olarak adlandırdı. Ayrıca eski ICC savcısı Fatou Bensouda’ya da yaptırımlar uyguladı.

Güney Afrika’daki bir muhalefet partisi olan Afrika Dönüşüm Hareketi’nin lideri Vuyo Zungula, El Cezire’ye UCM’nin “belirli güçlü ülkeler için ihale yaptığını ve bunun adil ve objektif bir kurum olmadığını” söyledi.

“Afrika’daki liderlerimiz yumuşak hedefler… Batı, liderlerimizi denemek ve hedef almak için ICC’yi kullanıyor; bu liderin işini kısıtlamanın bir yolu olarak” diyerek, UCM’nin “meşruiyetini kaybettiğini” sözlerine ekledi.

Güney Afrika’nın ICC ile geçmişi nedir?

Güney Afrika, ICC’ye 1998’de katıldı.

2015 yılında UCM, Sudan’ın eski lideri Ömer El Beşir için tutuklama emri çıkardı. El Beşir, 2003-08 Darfur savaşı sırasında soykırım, insanlığa karşı suçlar ve savaş suçları işlemekle suçlandı. Bir Afrika Birliği zirvesine katılmak için ülkeye geldi, ancak oradaki yetkililer, çıkışının ardından UCM’yi kızdırarak onu tutuklamayı reddetti. ANC daha sonra mahkemeyi terk etmekle tehdit etti.

Güney Afrika hükümeti UCM’den çekilmek için başvurdu ancak 2017’de bir mahkeme hareketin “anayasaya aykırı” olduğuna karar verdi.

Cape Town Üniversitesi’nde doçent hukuk profesörü Hannah Woolaver’a göre, ICC’nin Putin aleyhindeki tutuklama emri “önemli çünkü SA, ICC’nin bir parçası ve Roma Heykeli’ne imza attı”. Bu, Güney Afrika’nın tutuklama emrini yerine getirmek için yasal bir yükümlülüğü olduğu anlamına geliyor, dedi.

“Uluslararası bir kuruluş olarak, [the ICC] kimseyi tutuklama yetkisine sahip değil, ancak üye devletler bunu ‘sadakatle infaz etti’ çünkü bu, ICC’nin işleyişi için çok önemli” dedi.

Geri çekilmek ya da çekilmemek?

Nisan ayının sonunda, Afrika Ulusal Kongresi’nin (ANC) genel sekreteri Fikile Mbalula medyaya, ülkenin Putin’i tutuklayacağını ve UCM’den çekileceğini düşünmenin “ikiyüzlülük” olduğunu söyledi.

Mbalula, “Bu ICC herkesin çıkarına hizmet etmiyor, birkaç kişiye hizmet ediyor” dedi.

Başkan Cyril Ramaphosa da başlangıçta partisinin duruşunu destekledi.

Medyaya verdiği demeçte, “Evet, iktidar partisi, büyük ölçüde ICC’nin bu tür sorunlarla başa çıkma biçimi nedeniyle Güney Afrika’nın ICC’den çekilmesi gerektiğine dair ihtiyatlı bir karar aldı” dedi. Mart ayında Finlandiya Devlet Başkanı Sauli Niinisto’nun resmi ziyareti sırasında.

Ramaphosa, “Görüşümüze göre, bu haksız muamele konusunun düzgün bir şekilde tartışılmasını istiyoruz” dedi. Ancak bu arada iktidar partisi bir kez daha geri çekilme kararı aldı, bu da ileriye götürülecek bir konu olacak” dedi.

Ramaphosa’nın ofisi, dikkate değer bir dönüşle, yalnızca birkaç saat sonra geri adım attı ve ülkenin ICC’den çekilmeyeceğini söyledi ve suçu bir iletişim hatasından sorumlu tuttu.

“Güney Afrika, ICC’nin imzacısı olmaya devam ediyor, bu açıklama ANC tarafından düzenlenen bir brifing sırasında yapılan bir yorumdaki bir hatayı takip ediyor, ne yazık ki başkan yanlışlıkla benzer bir pozisyonu onayladı”.

Sonra ne olur?

Haberlere göre Putin, 22-24 Ağustos tarihlerinde Cape Town’da yapılacak zirveye katılacağını belirtti. Temmuz 2018’de Johannesburg’da düzenlenen de dahil olmak üzere, 2012’de üçüncü kez yeniden seçildiğinden beri tüm BRICS zirvelerine katıldı.

Bu, Güney Afrika’yı Putin kadar tartışmalı bir figürü tutuklama ikilemine soktu.

European Journal of International Law için yazan Woolaver, “Ayrıca, ICC’nin bir Güvenlik Konseyi sevki olmadığında taraf olmayan bir Devletin görevdeki bir Devlet Başkanına karşı tutuklama emri çıkararak, ICC’nin Devletleri koyduğu kabul edilmelidir. Güney Afrika gibi hem yasal hem de siyasi olarak zor durumda.”

İktidar partisi ve muhalefetteki pek çok kişi, Ağustos ayında tutuklanma olmayacağından emin.

Kooperatif Yönetişim ve Geleneksel İşler bakan yardımcısı Obed Bapela’ya göre, ANC’nin Putin hakkındaki pozisyonu, görevdeki hiçbir devlet başkanının ülkedeyken tutuklanmayacağı yönünde.

Zungala, El Cezire’ye “Bu bir rüya olacak” dedi. “Gerçekleşmeyecek.”

Ancak Western Cape eyaletinin başbakanı ve muhalefetteki Demokratik İttifak’ın lideri Alan Winde, Putin’in Cape Town’a ayak basması halinde yerel polislerin onu tutuklayacağını söyledi.

Winde, “Polise harekete geçmesi talimatı verilmezse, harekete geçeceğiz” dedi.